Page images
PDF
EPUB

Sula p. Sulla, même famille.

Flavs p. Flavus (à cause de l'identité des caractères pour l'u et le v. Cf. supra, p. 348, note 2).

§. V. PRÉTENDUE LOI MAMILIA et FRAGMENT DE VEGOIA.

C'est par respect pour une tradition ancienne, mais erronée, que nous plaçons ici trois fragments de loi agraire, ordinairement assignés au dernier siècle de la république romaine. Une récente discussion de M. Rudorff' a démontré sans réplique :

1°. Que le titre Lex mamilia Roscia Peducea Aliena Fabia, est une double erreur de copiste, et par l'accumulation de plusieurs noms propres dans la rubrique d'une même loi, et par leur déplacement; les textes du droit romain offrent d'autres exemples de titres ainsi déplacés, mais qui n'ont pu faire aussi longtemps illusion, parce que la faute du copiste ressortait clairement du texte même de la loi mal intitulée;

2°. Que les trois chapitres en question appartiennent à la loi désignée dans le fragment suivant du jurisconsulte Callistrate 2 :<< Lege agraria, quam Gaius Cæsar tulit, adversus eos qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo, pecuniaria pœna constituta est. Nam in terminos singulos, quos ejecerint locove moverint, quinquaginta aureos in publicum dari jubet, et ejus actionem petitionem ei, qui volet, esse jubet; »

3°. Que le Gaius César désigné dans ce texte n'est ni Jules César le dictateur, ni Auguste, mais bien Caligula, dont la loi agraire est citée plusieurs fois dans la collection des Agrimensores, à la suite de celles de César et d'Auguste;

4°. Qu'ainsi nous possédons un nouvel exemple d'un plébiscite postérieur à Tibère, et un exemple jusqu'ici unique des lois de Caligula.

Maintenant comment sont parvenus jusqu'à nous ces précieux débris? C'est, selon la conjecture très-naturelle de M. Rudorff, par une de ces collections spéciales de lois, de rescrits, d'édits impériaux qui durent se multiplier sous l'empire avec les monuments mêmes de la législation. Frontin, dans son livre sur les aqueducs, avait inséré

(1) Zeitschrift für geschichtliche Rechtswissenschaft herausg. von Savigny, Eichorn, u. Klenze, Bd. ix. heft 3, p. 379-420: über die sogenannte Lex mamilia de Coloniis.

(2) Digesta, XLVII, 21, l. 111: Callistratus, libro v de Cognitionibus.

les lois relatives à ce sujet; peut-être avait-il fait de même dans son traité sur les colonies; au moins l'un de ses successeurs, ordinairement connu sous le nom de Hygenus ou Hyginus gromaticus, parlet-il positivement d'un recueil où il avait réuni les constitutions de divers princes sur ce qu'on appelait en terme de droit agraire les subsiciva. Nous citerons ce dernier témoignage: «Cum divus Vespasianus subsiciva omnia.... sibi vindicasset, itemque divus Titus a patre coactum hunc reditum teneret, Domitianus imperator per totam Siciliam subsiciva possidentibus donavit, edictoque hoc notum universis fecit: cujus edicti verba itemque constitutiones quasdam aliorum principum itemque divi Nervæ in uno libello contulimus 1. » De là sans doute, ou de quelque recueil semblable, notre loi aura passé dans plusieurs manuscrits des Agrimensores et du Digeste, au titre finium regundorum, d'après lesquels M. Rudorff en a rétabli le texte tel que nous le publions.

Le fragment de Vegoia fut signalé pour la première fois par Niebuhr dans sa dissertation sur les Agrimensores, comme appartenant à un augure du cinquième siècle de Rome. Si cette opinion hasardée ne fit pas fortune, elle contribua du moins à éveiller l'attention sur un texte probablement traduit de l'étrusque, et dont l'original peut ainsi remonter à une haute antiquité. Le nom de Vegoia en effet ressemble bien à celui de la nymphe Begoe qui, suivant Servius 3, artem scripserat fulguritorum apud Tuscos; et celui de Veltymnus reproduit bien le mot Velthinas nouvellement reconnu sur quelques monuments étrusques comme le titre d'une fonction analogue à celle d'arpenteur. Sans prendre un parti décisif dans cette controverse, nous suivrons donc volontiers les conjectures de M. Ch. Giraud 4, en plaçant cette page de mauvais latin parmi les débris d'une littérature plus vieille que celle des Romains.

(1) Hygenus, de Controversiis agrorum, éd. Blum dans le Rheinisch. Museum, VII, 2, p. 169, cité par M. Rudorff, p. 380. - Hygin fait peut-être allusion au même recueil, quand il écrit, p. 207, éd. Goes : « Sed et hæc meminerimus in legibus sæpe inveniri, quum ager est centuriatus ex alieno territorio paratusque ut adsignaretur, inscriplum :

[ocr errors]

Quos agros, quæ loca, quæve ædificia intra fines illos ] et intra flumen [ illud }, intra viam [illam] dedero adsignavero, in eis agris jurisdictio coercitioque esto, coloniæ illius] cujus civibus agri adsignabuntur.

[ocr errors]

Haubold insère à tort sous le n° 28 ( avant l'an de Rome 743) ce fragment, qui ne peut appartenir qu'à l'époque impériale, comme le prouvent évidemment les formes dedero, adsignavero.

(2) Insérée à la fin du tome IV de la traduction française.

(3) Ad Eneidem, VI, 72.

(4) Recherches sur le droit de propriété chez les Romains, p. 110-114.

LEX MAMILIA.

K. L. III. Quæ colonia hac lege deducta, quodve municipium præfectura forum conciliabulum constitutum erit, qui ager intra fines eorum erit, qui termini in eo agro statuti erunt, quo in loco terminus non stabit, in eo loco is, cujus is ager erit, terminum restituendum curato : uti quod recte factum esse volet, idque magistratus, qui in ea colonia municipio præfectura foro conciliabulo jure dicundo præerit, facito, ut fiat.

K. L. IIII. Qui limites decumanique hac lege deducti erunt, quacumque fosse limites in agro erunt, qui ager hac lege datus adsignatus erit, ni quis eos limites decumanos nec obseptos, neve quid in eis immolitum, neve quid ibi positum habeto, neve eos arato, neve eas fossas obturato, neque ibi serito, quominus suo itinere aqua ire fluere possit. Si quis adversus ea quid fecerit, in res singulas, quotienscumque fecerit, HS IIII colonis municipibusve eis, in quorum agro id factum erit, dare damnas esto, pecuniæque, qui volet, petitio hac lege esto.

K. L. V. Qui hac lege coloniam deduxerit, municipium præfecturam forum conciliabulum constituerit, in eo agro, qui ager intra fines ejus coloniæ municipii fori conciliabuli præfecturæ erit, limites decumanique ut fiant, terminique statuantur, curato : quosque fines ita statuerit, hi fines eorum sunto, dum ne extra agrum colonicum, territoriumve fines ducat. Quique termini hac lege statuti erunt, nequis eorum quem eicito, neve loco moveto sciens dolo malo. Si quis adversus ea fecerit, is in terminos singulos, quos ejecerit, locove moverit sciens dolo malo, S. S. V. M. N. in publicum eorum, quorum intra fines

is ager erit, dare damnas esto, deque ea re curatoris, qui hac lege erit, jurisdictio reciperatorumque datio addictio esto. Cum curator hac lege non erit, tum quicumque magistratus in ea colonia municipio præfectura foro conciliabulo jure dicundo præerit, ejus magistratus de ea re jurisdictio judicisque datio addictioque esto, inque eam rem is qui hac lege judicium dederit, testibus publice dumtaxat in res singulas X denuntiandi potestatem facito, ita ut e re publica fideque sua videbitur. Et si is, unde ea pecunia petita erit, condemnatus erit, eam pecuniam ab eo deve bonis ejus primo quoque die exigito, ejusque pecuniæ quod receptum erit, partem dimidiam ei dato, cujus opera maxime is condemnatus erit, partem dimidiam in publicum redigito. Quo ex loco terminus aberit, si quis in eum locum terminum restituere volet, sine fraude sua liceto facere, neve quid cui is ob eam rem hac lege dare damnas esto.

VEGOIE ARRUNTI VELTYMNO 1.

Scias mare ex æthere remotum. Cum autem Juppiter terram Hetruriæ sibi vindicavit, constituit jussitque metiri campos signarique agros, sciens hominum avaritiam vel terrenam cupidinem, terminis omnia scita esse voluit, quos quandoque ob avaritiam prope novissimi [octavi] sæculi datos sibi homines malo dolo violabunt confringentque atque movebunt. Sed qui confregerit moveritque possessionem promovendo suam, alterius minuendo, ob hoc scelus damnabitur a Diis. Si servi faciant, dominio mutabuntur in deterius. Sed si

(1) Scriptores rei agrariæ, p. 255, éd. Goes. D'après les conjectures citées plus haut, p. 364, le sens de ce titre serait : Vegoia à Aruns l'arpenteur, et nous aurions ici le fragment d'un livre étrusque sur l'arpentage, traduit à une époque récente, peutêtre par un chrétien.

conscientia dominica fiet, celerius domus extirpabitur, gensque ejus omnis interiet. Motores autem pessimis morbis et vulneribus afficientur membrisque suis debilitabuntur. Tum etiam terra a tempestatibus vel turbinibus plerumque labe movebitur (1. labefactabitur?). Fructus sæpe lædentur decutienturque imbribus atque grandine, caniculis interient, robigine occidentur, multæ dissensiones in populo fient. Hæc scitote cum talia scelera committuntur : propterea neque fallax neque bilinguis sis, disciplinam pone in corde tuo.

S. VI. FRAGMENTUM LIBRI DE SCHEMATIBUS'.

ΑΝΑΚΛΑΣΙΣ. (v. 12.)

Est Reflexio cum contra reflectimu' dicta:

« Non expecto tuum mortem, pater,» inquit; at ille : << Immo te expectes oro, neve interimas me. >>

ΑΝΤΙΜΕΤΑΒΟΛΗ.

Permutatio fit, vice cum convertimu' verba :
Sumere jam cretos, non sumptos cernere amicos.
Quod queo, tempus abest; quod tempus adest, nequeo,
inquit.

ANTIOETON. (v. 21.)

Oppositum dico, contra cum opponimu' quædam : Doctor tute, ego discipulus; tu scriba, ego censor; Histrio tu, spectator ego, atque ego sibilo, tu exis.

ΒΡΑΧΥΛΟΓΙΑ. (ν. 44.)

Est Brevitas carptim paucis cum dicimu' multa: Mentem contempla; nam consilio valuit, fors Decepit bene sæpe; at homo est, concede: fatetur.

(1) Nous profitons de l'espace qui nous reste à la fin de ce chapitre pour donner un spécimen du traité de Schematibus rappelé plus haut, p. 262, à l'occasion du neuvième livre de Lucilius. Nous suivons le texte de M. Schneidewinn.

« PreviousContinue »