ЕПІПЛОКН. (v. 62.)

Fit Connexio posterius si necto priori

Cum sensi, dixi: cum dixi, deinde suasi :

Cum suasissem, abii; simul atque abii, indupetravi.

ΜΕΤΑΒΑΣΙΣ. (ν. 86.)

At Remeatio fit, cum rursus me redigo ad rem :
Verum longius excessi, nec tempore in ipso,
Fortasse indulgens animis; ergo redeo illuc.

ΕΚΚΛΙΣΙΣ.

Declinatio, cum verbo declino parumper :
A primo puerum rectum est condiscere recte.
Dignos digna manent; plerumque bonis bene vortit.

ΟΜΟΙΟΠΤΩΤΟΝ. (ν. 100.)

Equiclinatum est quod casu promimus uno : Auxilium non consilium, rata non cata verba, Rem non spem, factum non dictum quærit amicus.

ΠΟΛΥΠΤΩΤΟΝ.

Multiclinatum contra variantiu' quod sit :
Tu solus sapiens; tibi cuncti cedere debent,
A te consilium petere et tua dicta probare.

ΠΑΡΟΜΟΙΟΝ. (ν. 124.)

Assimile, a momento cum simile hoc facio illi :
Nam plebeius homo, ut ferme fit libera in urbe,
Rex inibi et puncto regnat suffragia popli.

APPENDICE.

DIVERS DOCUMENTS HISTORIQUES

DONT LA TRADUCTION GRECQUE NOUS EST SEULE PARVENUE.

Nous avons dit dans la préface générale de cet ouvrage, quelles raisons nous décidaient à y joindre les textes grecs qu'on va lire; il nous reste à prévenir ici le lecteur au sujet de quelques lacunes qu'il pourrait nous reprocher.

Au milieu des nombreuses découvertes qui, chaque jour, enrichissent l'épigraphie grecque, et semblent même arrêter la publication du grand recueil entrepris par M. Boeckh, sous les auspices de l'Académie royale de Berlin, nous devons craindre et l'on nous excusera sans peine d'avoir omis quelques textes récemment imprimés, soit en Grèce, soit en Allemagne ou en Angleterre. Il en est d'autres que nous écartons volontairement de notre collection: ce sont les prétendus décrets des Romains en faveur des Juifs, transcrits par un historien dont le caractère 1 inspire de légitimes doutes sur l'authenticité de ces documents. La longue et savante dissertation de Krebs, intitulée, Decreta Romanorum pro Judæis facta e Josepho collecta et commentario historico-grammatico-critico illustrata (Leipzig, 1768, in-8°), nous éclaire peu sur cette question difficile, l'auteur supposant toujours ce qui est à démontrer, que Josèphe n'a pu nous tromper par des pièces inventées à plaisir.

Les treize morceaux qui composent notre Appendice, nous sont parvenus soit par les historiens, soit sur les marbres. Nous les avons tous reproduits sans distinction typographique, comme les textes latins, pour que la lecture en fût plus facile. Les personnes versées dans l'étude des inscriptions savent qu'il faudrait un autre format pour reproduire ces sortes de monuments avec une entière fidélité; ce n'était pas d'ailleurs l'objet de notre travail.

(1) Voyez Ph. Chasles: De l'autorité historique de Flavius Josèphe. Paris, 1841. in-8°.

S. I. PREMIER TRAITÉ ENTRE ROME ET CARTHAGE

(An de Rome 509 ; av. J.-C. 244.)

Επὶ τοῖσδε φιλίαν εἶναι Ρωμαίοις καὶ τοῖς Ῥωμαίων συμμά χοις, καὶ Καρχηδονίοις καὶ τοῖς Καρχηδονίων συμμάχοις· μὴ πλεῖν Ρωμαίους, μήτε τοὺς Ρωμαίων συμμάχους ἐπέκεινα τοῦ Καλοῦ ἀκρωτηρίου, ἐὰν μὴ ὑπὸ χειμῶνος ἢ πολεμίων ἀναγκασθῶσιν· ἐὰν δέ τις βίᾳ κατενεχθῇ, μὴ ἐξέστω αὐτῷ μηδὲν ἀγοράζειν μηδὲ λαμβάνειν μηδέν, πλὴν ὅσα πρὸς πλοίου ἐπισκευὴν ἢ πρὸς ἱερά· [ἐν πέντε ἡμέραις δὲ ἀποτρεχέτωσαν οἱ και τενεχθέντες.] Τοῖς δὲ κατ' ἐμπορίαν παραγιγνομένοις μηδὲν ἔστω τέλος, πλὴν ἐπὶ κήρυκι ἡ γραμματεῖ. ὅσα δ' ἂν τούτων παρόντων πραθῇ, δημοσίᾳ πίστει ὀφειλέσθω τῷ ἀποδομένῳ, ὅσα ἂν ἢ ἐν Λιβύῃ ἢ ἐν Σαρδόνι πραθῇ. Εὰν Ρωμαίων τις εἰς Σικελίαν παραγίγνηται, ἧς Καρχηδόνιοι ἐπάρχουσιν, ἴσα ἔστω τὰ Ρωμαίων πάντα. Καρχηδόνιοι δὲ μὴ ἀδικείτωσαν δῆμον Αρδεατῶν, Αντιατών, Λαυρεντίνων, Κιρκαϋτῶν, Ταῤῥακινιτῶν, μηδ' ἄλλον μηδένα Λατίνων, ὅσοι ἂν ὑπήκοοι· ἐὰν δέ τινες μὴ ὦσιν ὑπήκοοι, τῶν πόλεων ἀπεχέσθωσαν· ἐὰν δὲ λάβωσι, Ρωμαίοις ἀποδιδότω σαν ἀκέραιον. Φρούριον μὴ ἐνοικοδομείτωσαν ἐν τῇ Λατίνῃ· ἐὰν ὡς πολέμιοι εἰς τὴν χώραν εἰσέλθωσιν, ἐν τῇ χώρᾳ μὴ ἐννυκτερευέτωσαν.

§. II. DEUXIÈME TRAITÉ ENTRE ROME ET CARTHAGE 2. (An de Rome 407 ; av. J.-C. 346.)

Επὶ τοῖσδε φιλίαν εἶναι Ρωμαίοις καὶ τοῖς Ρωμαίων συμμά χοις, καὶ Καρχηδονίων, καὶ Τυρίων, καὶ Ιτυκαίων δήμῳ, καὶ τοῖς τούτων συμμάχοις. Τοῦ Καλοῦ ἀκρωτηρίου, Μαστίας,

(1) Conservé par Polybe, III, 22. Consultez dans les Opuscules de Heyne, t. III, p. 39-78, les deux dissertations intitulées : Federa Carthaginiensium cum Romanis super navigatione et mercatura facta illustrantur; Heeren, du Commerce, etc., II, 2 ; Niebuhr, Hist. rom., tome II, p. 317. Sur le texte original des deux traités, voy. plus haut, p. 79.

(2) Conservé par Polybe, III, 24. Cf. Tite-Live, VII, 27; Paul Orose, III, 7, et les auteurs modernes cités plus haut, note 1.

Ταρσηΐου, μὴ ληίζεσθαι ἐπέκεινα Ρωμαίους, μηδὲ ἐμπορεύε σθαι, μηδὲ πόλιν κτίζειν. Ἐὰν δὲ Καρχηδόνιοι λάβωσιν ἐν τῇ Λατίνῃ πόλιν τινὰ μὴ οὖσαν ὑπήκοον Ρωμαίοις, τὰ χρήματα καὶ τοὺς ἄνδρας ἐχέτωσαν, τὴν δὲ πόλιν ἀποδιδότωσαν. Εὰν δέ τινες Καρχηδονίων λάβωσι τινας, πρὸς οὓς εἰρήνη μέν ἐστιν ἔγγραπτος Ρωμαίοις, μὴ ὑποτάττωνται δέ τι αὐτοῖς, μὴ καταγέτωσαν εἰς τοὺς Ρωμαίων λιμένας· ἐὰν δὲ καταχθέντος ἐπιλάβηται ὁ Ῥωμαῖος, ἀφιέσθω· ὡσαύτως δὲ μηδ' οἱ Ρωμαῖοι ποιείτωσαν. Αν ἔκ τινος χώρας, ἧς Καρχηδόνιοι ἐπάρχουσιν, ὕδωρ ἢ ἐφόδια λάβῃ ὁ Ρωμαῖος, μετὰ τούτων τῶν ἐφοδίων μὴ ἀδικείτω μηδένα, πρὸς οὓς εἰρήνη καὶ φιλία ἐστὶ Καρχηδονίοις. [ Ωσαύτως δὲ μηδ' ὁ Καρ χηδόνιος] ποιείτω· εἰ δέ, μὴ ἰδίᾳ μεταπορευέσθω· ἐὰν δέ τις τοῦτο ποιήσῃ, δημόσιον γιγνέσθω τὸ ἀδίκημα. Εν Σαρδόνι καὶ Λιβύῃ μηδεὶς Ρωμαίων μήτ' ἐμπορευέσθω μήτε πόλιν κτιζέτω, [ μήτε καθορμιζέσθω], εἰ μὴ ἕως τοῦ ἐφόδια λαβεῖν ἢ πλοῖον ἐπισκευάσαι· ἐὰν δὲ χειμὼν κατενέγκῃ, ἐν πένθ ̓ ἡμέραις ἀποτρεχέτω. Εν Σικελία, ἧς Καρχηδόνιοι ἐπάρχουσι, καὶ ἐν Καρ χηδόνι, πάντα καὶ ποιείτω καὶ πωλείτω, ὅσα καὶ τῷ πολίτη ἔξεστιν· ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ Καρχηδόνιος ποιείτω ἐν Ρώμῃ.

S. III. QUATRIÈME TRAITÉ ENTRE ROME ET CARTHAGE'. (An de Rome 476; av. J.-C. 277.)

POLYBE, III, 25 : ἔτι τοιγαροῦν τελευταίας ποιοῦνται συνθήκας Ρωμαῖοι κατὰ τὴν Πύῤῥου διάβασιν, πρὸ τοῦ συστήσασθαι τοὺς Καρχηδονίους τὸν περὶ Σικελίας πόλεμον. Εν αἷς τὰ μὲν ἄλλα τηροῦσι πάντα κατὰ τὰς ὑπαρχούσας ὁμολογίας· πρόσκει ται δὲ τούτοις τὰ ὑπογεγραμμένα

(1) Le troisième traité, conclu l'an de Rome 447 (voy. Tite-Live, IX, 43), ne nous est point parvenu; nous ne possédons du quatrième qu'un fragment donné par Polybe dans le chapitre qu'on va lire et que nous avons reproduit tout entier, parce qu'il renferme aussi une curieuse formule du droit fécial qu'on pourra comparer avec le passage de Tite-Live inséré plus haut, p. 353, 354. Le même livre de Polybe (chap. 27) nous fait connaître les traités postérieurs, mais seulement par quelques extraits sous forme indirecte, qui ne pouvaient trouver place dans notre Appendice, car ils n'offrent pas même la traduction fidèle de l'original latin. Cf. Heyne, l. c., p. 66 sq.

« Εὰν συμμαχίαν ποιῶνται πρὸς Πύῤῥον ἔγγραπτον, ποιείσθωσαν ἀμφότεροι, ἵνα ἐξῇ βοηθεῖν ἀλλήλοις ἐν τῇ τῶν πολεμου μένων χώρᾳ ὁπότεροι δ ̓ ἂν χρείαν ἔχωσι τῆς βοηθείας, τὰ πλοΐα παρεχέτωσαν Καρχηδόνιοι καὶ εἰς τὴν ὁδὸν καὶ εἰς τὴν ἔφοδον τὰ δὲ ὀψώνια τοῖς αὐτῶν ἑκάτεροι. Καρχηδόνιοι δὲ καὶ κατὰ θάλατταν Ρωμαίοις βοηθείτωσαν, ἂν χρεία ᾖ τὰ δὲ πληρώματα μηδεὶς ἀναγκαζέτω ἐκβαίνειν ἀκουσίως.»

Τὸν δὲ ὅρκον ὀμνύειν ἔδει τοιοῦτον, ἐπὶ μὲν τῶν πρώτων συνθηκῶν Καρχηδονίους μέν, τοὺς θεοὺς τοὺς πατρῴους, Ρωμαίους δέ, Δία Λίθον, κατά τι παλαιὸν ἔθος, ἐπὶ δὲ τούτων τὸν Ἄρην καὶ τὸν ̓Ενυάλιον. Εστι δὲ τὸ Διὰ Λίθου τοιοῦτον· λαβὼν εἰς τὴν χεῖρα λίθον ὁ ποιούμενος τὸ ὅρκιον περὶ τῶν συνθηκῶν, ἐπειδὰν ὀμόσῃ δημοσίᾳ πίστει, λέγει τάδε·

Εὐορκοῦντι μὲν ποιεῖν τἀγαθά· εἰ δ ̓ ἄλλως διανοηθείην τι ἢ πράξαιμι, πάντων τῶν ἄλλων σωζομένων ἐν ταῖς ἰδίαις πατρίσιν, ἐν τοῖς ἰδίοις νόμοις, ἐπὶ τῶν ἰδίων βίων, ἱερῶν, τάφων, ἐγὼ μόνος ἐκπέσοιμι οὕτως, ὡς ὅδε λίθος νῦν. »

Καὶ ταῦτ ̓ εἰπὼν ῥίπτει τὸν λίθον ἐκ τῆς χειρός.

S. IV. LETTRE DE TITUS QUINCTIUS AUX GYRETIENS '.

(Après l'an de Rome 555; av. J.-C. 198.)

Τίτος Κοΐνκτιος στρατηγὸς ὕπατος Ρωμαίων Κυρετιέων τοῖς ταγοῖς καὶ τῇ πόλει χαίρειν. Επεὶ καὶ ἐν τοῖς λοιποῖς πᾶσιν φανερὰν πεποήκαμεν τήν τε ἰδίαν καὶ τοῦ δήμου τῶν Ρωμαίων προαίρεσιν, ἣν ἔχομεν εἰς ὑμᾶς ὁλοκλήρως, βεβουλήμεθα καὶ ἐν τοῖς ἑξῆς ἐπιδεῖξαι κατὰ πᾶν μέρος προεστηκότες τοῦ ἐνδόξου, ἵνα μηδ' ἐν τούτοις ἔχωσιν ἡμᾶς καταλαλεῖν οἱ οὐκ ἀπὸ τοῦ βελτίστου εἰωθότες ἀναστρέφεσθαι· ὅσαι γάρ ποτε ἀπολείπονται κτήσεις ἔγγειοι καὶ οἰκίαι τῶν καθηκουσῶν ἐς τὸ δημόσιον τὸ Ρωμαίων, πάσας δίδομεν τῇ ὑμετέρᾳ πόλει, ὅπως καὶ ἐν τούτοις

(1) Découvert par M. Leake dans les ruines de l'ancienne ville de Cyretia en Thessalie, publié pour la première fois dans le Classical Journal, vol. XIV, p. 339, puis par M. Osann dans l'Allgemeine Schulzeitung de 1833, p. 164. — Cette lettre doit être postérieure à l'an de Rome 555, date du consulat et des victoires de T. Quinctius Flamininus.