444

armentum in speluncam compulisset, ipsa vestigia quærentem dominum eo deductura erant, aversos boves, eximium quemque pulchritudine, caudis in speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus quum gregem perlustrasset oculis, et partem abesse numero sensisset, 5 pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent. Quæ ubi omnia foras versa vidit, nec in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex loco infesto agere porro armentum occepit. Inde quum actæ boves quædam ad desiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum 10 ex spelunca boum vox Herculem convertit. Quem quum ad speluncam vadentem Cacus vi prohibere conatus esset, ictus clava, fidem pastorum nequidquam invocans, morte occubuit. Evander tum ea, profugus ex Peloponneso, auctoritate magis quam imperio regebat loca; venerabilis 15 vir miraculo litterarum, rei novæ inter rudes artium homines; venerabilior divinitate credita Carmentæ matris, quam fatiloquam ante Sibyllæ in Italiam adventum miratæ ex gentes fuerant. Is tum Evander, concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestæ reum cædis excitus, 20 postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque humana intuens, rogitat, qui vir esset. Ubi nomen patremque ac patriam accepit, "Jove nate, Hercules, salve," inquit; "te mihi mater, veridica interpres deûm, aucturum 25 cælestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens maximam vocet tuoque ritu colat.” Dextra Hercules data, accipere se omen impleturumque fata, ara condita ac dicata, ait. Ibidum primum bove eximia capta de grege, sacrum Her- 30 culi, adhibitis ad ministerium dapemque Potitiis ac Pinariis, quæ tum familiæ maxime inclytæ ea loca incolebant, factum. Forte ita evenit, ut Potitii ad tempus præsto essent hisque exta apponerentur, Pinarii, extis adesis, ad ceteram venirent dapem: inde institutum mansit, donec 35 Pinarium genus fuit, ne extis sollemnium vescerentur. Potitii, ab Evandro edocti, antistites sacri ejus per multas

ætates fuerunt, donec, tradito servis publicis sollemni familiæ ministerio, genus omne Potitiorum interiit. Hæc tum sacra Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, jam tum immortalitatis virtute partæ, ad quam eum sua 5 fata ducebant, fautor.

VIII. Rebus divinis rite perpetratis, vocataque ad concilium multitudine, quæ coalescere in populi unius corpus nulla re præterquam legibus poterat, jura dedit; quæ ita sancta generi hominum agresti fore ratus, si se ipse venera10 bilem insignibus imperii fecisset, quum cetero habitu se augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim sumptis, fecit, Alii ab numero avium, quæ augurio regnum portenderant, eum secutum numerum putant; me haud pœnitet eorum sententiæ esse, quibus et apparitores et hoc genus 15 ab Etruscis finitimis, unde sella curulis unde toga prætexta sumpta est, numerum quoque ipsum ductum placet: et ita habuisse Etruscos, quod ex duodecim populis communiter creato rege singulos singuli populi lictores dederint. Crescebat interim urbs munitionibus alia atque alia appetendo 20 loca, quum in spem magis futuræ multitudinis, quam ad id, quod tum hominum erat, munirent. Deinde, ne vana urbis magnitudo esset, adjiciendæ multitudinis causa, vetere consilio condentium urbes, qui obscuram atque humilem conciendo ad se multitudinem, natam e terra sibi prolem 25 ementiebantur, locum, qui nunc septus descendentibus inter duos lucos est, asylum aperit. Eo ex finitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset, avida novarum rerum perfugit, idque primum ad cœptam magnitudinem roboris fuit. Quum jam virium haud pœniteret, 30 consilium deinde viribus parat; centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant, qui creari patres possent; patres certe ab honore, patriciique progenies eorum appellati.

IX. Jam res Romana adeo erat valida, ut cuilibet fini35 timarum civitatum bello par esset; sed penuria mulierum hominis ætatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nec domi spes prolis, nec cum finitimis connubia essent.

Tum ex consilio patrum Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem connubiumque novo populo peterent; urbes quoque, ut cetera, ex infimo nasci; dein, quas sua virtus ac dii juvent, magnas opes sibi magnumque nomen facere; satis scire, origini Romanæ et deos adfuisse, 5 et non defuturam virtutem; proinde ne gravarentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere. Nusquam benigne legatio audita est, adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant; ac plerisque rogitantibus dimissi, ecquod femi- 10 nis quoque asylum aperuissent, id enim demum compar connubium fore. Ægre id Romana pubes passa, et haud dubie ad vim spectare res cœpit. Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus, ægritudinem animi dissimulans, ludos ex industria parat Neptuno equestri sollemnes; Con- 15 sualia vocat; indici deinde finitimis spectaculum jubet; quantoque apparatu tum sciebant, aut poterant, concelebrant, ut rem claram exspectatamque facerent. Multi mortales convenere, studio etiam videndæ novæ urbis, maxime proximi quique, Caninenses, Crustumini, Antemna- 20 tes; jam Sabinorum omnis multitudo cum liberis ac conjugibus venit; invitati hospitaliter per domos, quum situm moniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur tam brevi rem Romanam crevisse. Ubi spectaculi tempus venit, deditæque eo mentes cum oculis erant, tum ex com- 25 posito orta vis; signoque dato juventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Magna pars forte, in quem quæque inciderat, raptæ; quasdam forma excellentes, primoribus patrum destinatas, ex plebe homines, quibus datum negotium erat, domos deferebant. Unam, longe ante alias spe- 30 cie ac pulchritudine insignem, a globo Thalassii cujusdam raptam ferunt, multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Thalassio ferri clamitatum; inde nuptialem hanc vocem factam. Turbato per metum ludicro, mæsti parentes virginum profugiunt, incusantes 35 violati hospitii fœdus, deumque invocantes, cujus ad sollemne ludosque, per fas ac fidem decepti, venissent. Nec

raptis aut spes de se melior, aut indignatio est minor; sed ipse Romulus circumibat, docebatque patrum id superbia factum, qui connubium finitimis negassent; illas tamen in matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque, 5 et, quo nihil carius humano generi sit, liberûm fore; mollirent modo iras, et, quibus fors corpora dedisset, darent animos; sæpe ex injuria postmodum gratiam ortam, eoque melioribus usuras viris, quod adnisurus pro se quisque sit, ut, quum suam vicem functus officio sit, parentium etiam 10 patriæque expleat desiderium. Accedebant blanditiæ virorum factum purgantium cupiditate atque amore, quæ maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

X. Jam admodum mitigati animi raptis erant. At raptarum parentes tum maxime sordida veste lacrimisque 15 et querelis civitates concitabant; nec domi tantum indignationes continebant, sed congregabantur undique ad Titum Tatium, regem Sabinorum; et legationes eo, quod maximum Tatii nomen in iis regionibus erat, conveniebant. Caninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos 20 ejus injuriæ pars pertinebat; lente agere his Tatius Sabinique visi sunt; ipsi inter se tres populi communiter bellum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates, pro ardore iraque Caninensium, satis se impigre movent; ita per se ipsum nomen Caninum in agrum Romanum impe25 tum facit. Sed effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine docet, vanam sine viribus. iram esse; exercitum fundit fugatque, fusum persequitur; regem in prælio obtruncat et spoliat; duce hostium occiso, urbem primo impetu capit. Inde exercitu victore reducto, 30 ipse, quum factis vir magnificus, tum factorum ostentator haud minor, spolia ducis hostium cæsi suspensa fabricato ad id apte ferculo gerens, in Capitolium escendit; ibique ea quum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit templo Jovis fines cognomenque ad35 didit deo; "Jupiter Feretri," inquit, "hæc tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque his regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico, sedem opimis spo

liis, quæ, regibus ducibusque hostium cæsis, me auctorem sequentes, posteri ferent." Hæc templi est origo, quod primum omnium Romæ sacratum est. Ita deinde diis visum, nec irritam conditoris templi vocem esse, qua laturos eo spolia posteros nuncupavit, nec multitudine compotum ejus doni vulgari laudem; bina postea, inter tot annos tot bella, opima parta sunt spolia; adeo rara ejus fortuna decoris fuit.

5

XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines Ro- 10 manos incursionem facit. Raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris oppressit; fusi igitur primo impetu et clamore hostes, oppidum captum; duplicique victoria ovantem Romulum Hersilia conjux, precibus raptarum fatigata, orat, ut parentibus earum det veniam, et 15 in civitatem accipiat; ita rem coalescere concordia posse. Facile impetratum. Inde contra Crustuminos profectus. bellum inferentes. Ibi minus etiam, quod alienis cladibus ceciderant animi, certaminis fuit. Utroque coloniæ missæ ; plures inventi, qui, propter ubertatem terræ, in Crus- 20 tuminum nomina darent. Et Romam inde frequenter migratum est, a parentibus maxime ac propinquis raptarum.

Novissimum ab Sabinis bellum ortum; multoque id maximum fuit; nihil enim per iram aut cupiditatem 25 actum est; nec ostenderunt bellum prius quam intulerunt. Consilio etiam additus dolus; Spurius Tarpeius Romanæ præerat arci: hujus filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat; aquam forte ea tum sacris extra monia petitum ierat. Accepti obrutam armis 30 necavere; seu ut vi capta potius arx videretur, seu prodendi exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. Additur fabulæ, quod vulgo Sabini aureas armillas magni ponderis brachio lavo, gemmatosque magna specie annulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus 35 haberent; eo scuta illi pro aureis donis congesta. Sunt, qui eam, ex pacto tradendi quod in sinistris manibus esset,