Carthalo nobilis Carthaginiensis, qui, si forte ad pacem inclinaret animos, conditiones ferret. Cum egressi castris essent, unus ex iis, minime Romani ingeni homo, veluti aliquid oblitus, jurisjurandi solvendi causa cum in castra redisset, ante noctem comites adsequitur. Ubi Romam venire eos nuntiatum est, Carthaloni obviam lictor missus, qui dictatoris verbis nuntiaret ut ante noctem excederet finibus Romanis.

ઃઃ

ઃઃ

66

LIX. Legatis captivorum senatus ab dictatore datus est. Quorum princeps M. Junius "Patres conscripti," inquit, nemo "nostrum ignorat nulli umquam civitati viliores fuisse captivos quam nostræ. Ceterum, nisi nobis plus justo nostra placet causa, non alii umquam minus negligendi vobis quam nos, in "hostium potestatem venerunt. Non enim in acie per timorem arma tradidimus; sed, cum prope ad noctem superstantes "cumulis cæsorum corporum prælium extraxissemus, in castra recepimus nos: diei reliquum ad noctem insequentem fessi "labore ac vulneribus vallum sumus tutati: postero die, cum "circumsessi ab exercitu victore aqua arceremur, nec ulla jam per confertos hostes erumpendi spes esset, nec esse nefas duceremus, quinquaginta millibus hominum ex acie nostra trucidatis, aliquem ex Cannensi pugna Romanum militem "restare, tunc demum pacti sumus pretium quo redempti dimit"teremur; arma, in quibus nihil jam auxili erat, hosti tradi"dimus. Majores quoque acceperamus se a Gallis auro redemisse, et patres vestros, asperrimos illos ad conditiones pacis, legatos tamen captivorum redimendorum gratia Tarentum "misisse: atqui et ad Aliam cum Gallis, et ad Heracleam cum Pyrrho, utraque non tam clade infamis quam pavore et fuga <c pugna fuit. Cannenses campos acervi Romanorum corporum tegunt, nec supersumus pugnæ, nisi in quibus trucidandis et "ferrum et vires hostem defecerunt. Sunt etiam de nostris quidam, qui nec in acie quidem refugerunt, sed præsidio cas"tris relicti, cum castra traderentur, in potestatem hostium "venerunt. Haud equidem ullius civis et commilitonis fortunæ "aut conditioni invideo, nec premendo alium me extulisse "velim ne illi quidem, nisi pernicitatis pedum et cursus aliquod præmium est, qui plerique inermes ex acie fugientes non prius, quam Venusiæ aut Canusi, constiterunt, se nobis "merito prætulerint, gloriatique sint in se plus quam in nobismet præsidii reipublicæ esse: sed illis et bonis ac fortibus militi"bus utemini, et nobis etiam promptioribus pro patria, quod "beneficio vestro redempti atque in patriam restituti fuerimus. "Delectum ex omni ætate et fortuna habetis; octo millia servorum audio armari: non minor numerus noster est, nec majore

cr

:

66

pretio redimi possumus quam ii emuntur: nam si conferam nos cum illis, injuriam nomini Romano faciam. Illud etiam in "tali consilio animadvertendum vobis censeam, patres conscripti, si tamen duriores esse velitis, quod nullo nostro merito faciatis, cui nos hosti relicturi sitis: Pyrrho videlicet, qui vos hospitum numero captivos habuit, an barbaro ac Pœno, qui "utrum avarior an crudelior sit, vix existimari potest. Si "videatis catenas, squalorem, deformitatem civium vestrorum, non minus profecto vos ea species moveat, quam si ex altera parte cernatis stratas Cannensibus campis legiones vestras. "Intueri potestis sollicitudinem et lacrimas in vestibulo curiæ "stantium cognatornm nostrorum, expectantiumque responsum "vestrum. Cum ii pro nobis proque iis qui absunt, ita suspensi ac solliciti sint, quem censetis animum ipsorum esse, quorum "in discrimine vita libertasque est ? Sed si, me dius fidius, ipse in nos mitis Hannibal contra naturam suam esse velit, "nihil tamen nobis vita opus esse censeamus, cum indigni, ut "redimeremur a vobis, visi sumus. Rediere Romam quondam "remissi a Pyrrho sine pretio capti: sed rediere cum legatis, primoribus civitatis, ad redimendos sese missis. Redeam ego "in patriam trecentis nummis non æstimatus civis ? Suum quisque animum habet, patres conscripti: scio in discrimine. 66 esse vitam corpusque meum magis me famæ periculum movet, ne a vobis damnati ac repulsi abeamus: neque enim vos pretio pepercisse homines credent."

66

LX. Ubi is finem fecit, extemplo ab ea turba, quæ in comitio erat, clamor flebilis est sublatus, manusque ad curiam tendebant orantes, ut sibi liberos, fratres, cognatos redderent. Feminas quoque metus ac necessitas in foro ac turbæ virorum inmiscuerat. Senatus, submotis arbitris, consuli cœptus. Ibi cum sententiis variaretur, et alii redimendos de publico, alii nullam publice inpensam faciendam, nec prohibendos ex privato redimi; si quibus argentum in præsentiam deesset, dandam ex ærario pecuniam mutuam, prædibusque ac prædiis cavendum populo censerent, tum T. Manlius Torquatus, priscæ ac nimis duræ, ut plerisque videatur, severitatis, interrogatus sententiam ita locutus fertur: "Si tantummodo postulassent legati pro his, qui in "hostium potestate sunt, ut redimerentur, sine ullius insectatione eorum brevi sententiam peregissem: quid enim aliud quam "admonendi essetis, ut morem traditum a patribus, necessario "ad rem militarem exemplo, servaretis. Nunc autem, cum prope gloriati sint quod se hostibus dediderint, præferrique non captis modo in acie ab hostibus, sed etiam iis, qui Ve"nusiam Canusiumque pervenerunt, atque ipsi C. Terentio

,

"consuli, æquum censuerint, nihil vos eorum, patres conscripti, quæ illic acta sunt, ignorare patiar. Atque utinam hæc, quæ apud vos acturus sum, Canusii apud ipsum exercitum agerem, optimum testem ignaviæ cujusque et virtutis: aut unus hic "saltem adesset P. Sempronius, quem si isti ducem secuti essent, milites hodie in castris Romanis, non captivi in hostium potestate essent: et cum, fessis pugnando hostibus, tum vic"toria lætis, et ipsis plerisque regressis in castra sua, noctem "ad erumpendum liberam habuissent, et septem millia armatorum "hominum erumpere etiam per confertos hostes possent, neque per se ipsi id facere conati sunt, neque alium sequi voluerunt. "Nocte prope tota P. Sempronius Tuditanus non destitit monere, "adhortari eos, dum paucitas hostium circa castra, dum quies ac silentium esset, dum nox inceptum tegere posset, se ducem sequerentur: ante lucem pervenire in tuta loca, in sociorum urbes posse. Sicut avorum memoria P. Decius, tribunus "militum, in Samnio; sicut, nobis adolescentibus, priore Punico "bello Calpurnius Flamma trecentis voluntariis, cum ad tumu"lum eos capiendum situm inter medios duceret hostes, dixit Moriamur, milites, et morte nostra eripiamus ex obsidione "circumventas legiones: si hoc P. Sempronius diceret, nec "viros quidem, nec Romanos vos duceret, si nemo tantæ virtutis "extitisset comes: viam non ad gloriam magis, quam ad "salutem ferentem demonstrat; reduces in patriam, ad parentes, "ad conjuges ac liberos facit. Ut servemini, deest vobis "animus: quid, si moriendum pro patria esset, faceretis? "Quinquaginta millia civium sociorumque circa vos eo ipso die cæsa jacent: si tot exempla virtutis non movent, nihil umquam movebit: si tanta clades vilem vitam non fecit, nulla "faciet. Et liberi atque incolumes desiderate patriam: immo desiderate, dum patria est, dum cives ejus estis. Sero nunc desideratis, deminuti capite, abalienati jure civium, servi Carthaginiensium facti. Pretio redituri estis eo, unde ignavia ac nequitia abistis? P. Sempronium, civem vestrum, non audistis, arma capere ac sequi se jubentem: Hannibalem post paulo audistis, castra prodi et arma tradi jubentem. Quam ego ignaviam istorum accuso, cum scelus possim accusare! "Non enim modo sequi recusarunt bene monentem, sed obsis"tere ac retinere conati sunt, ni strictis gladiis viri fortissimi "inertes submovissent: prius, inquam, P. Sempronio per civium agmen, quam per hostium, fuit erumpendum. Hos cives. "patria desideret, et quorum si ceteri similes fuissent, neminem "hodie ex iis, qui ad Ĉannas pugnaverunt, civem haberet? Ex "millibus septem armatorum sexcenti extiterunt qui erumpere

66

66

66

"auderent, qui in patriam liberi atque armati redirent; neque "iis sexcenti hostes obstitere. Quam tutum iter duarum prope legionum agminis futurum censetis fuisse ? Haberetis hodie

ઃઃ

viginti millia armatorum Canusii fortia, fidelia, patres conscripti. Nunc autem quem ad modum hi boni fidelesque— "nam fortes ne ipsi quidem dixerint-cives esse possunt, nisi "quis credere potest fuisse, ut erumpentibus, quin erumperent, "obsistere conati sunt, aut non invidere eos, cum incolumitati, "tum gloriæ illorum per virtutem partæ, cum sibi timorem ignaviamque servitutis ignominiosæ causam esse sciant? Ma"luerunt in tentoriis latentes simul lucem atque hostem expectare, cum silentio noctis erumpendi occasio esset. Ad. erumpendum e castris defuit animus; ad tutanda fortiter castra "animum habuerunt: dies noctesque aliquot obsessi, vallum armis, se ipsi tutati vallo sunt: tandem ultima ausi passique, cum omnia subsidia vitæ abessent, adfectisque fame viribus, arma jam sustinere nequirent, necessitatibus magis humanis, quam armis, victi sunt. Orto sole ab hostibus ad vallum accessum; ante secundam horam nullam fortunam certaminis experti, tradiderunt arma ac se ipsos: hæc vobis ipsorum per "biduum militia fuit. Cum in acie stare ac pugnare decuerat, "tum in castra refugerunt: cum pro vallo pugnandum erat, "castra tradiderunt, neque in acie neque in castris utiles. Et 66 VOS redimam? Cum erumpere castris oportet, cunctamini ac "manetis: cum manere, castra tutari armis necesse est, et castra "et arma et vos ipsos traditis hosti. Ego non magis istos redimendos, patres conscripti, censeo, quam illos dedendos Hanni"bali, qui per medios hostes e castris eruperunt, ac per summam "virtutem se patriæ restituerunt."

.

66

LXI. Postquam Manlius dixit, quamquam patrum quoque plerosque captivi cognatione adtingebant, præter exemplum civitatis minime in captivos jam inde antiquitus indulgentis, pecuniæ quoque summa homines movit, qua nec ærarium exhaurire, magna jam summa erogata in servos ad militiam emendos armandosque, nec Hannibalem maxime hujusce rei, ut fama erat, egentem locupletari volebant. Cum triste responsum, non redimi captivos," redditum esset, novusque super veterem luctus tot jactura civium adjectus esset, cum magnis fletibus, questibus legatos ad portam prosecuti sunt. Unus ex iis domum abiit, quod fallaci reditu in castra jurejurando se exsolvisset. Quod ubi innotuit, relatumque ad senatum est, omnes censuerunt conprehendendum et, custodibus publice datis, deducendum ad Hannibalem esse. Est et alia de captivis fama : decem primos venisse de iis cum dubitatum in senatu esset,

admitterentur in urbem necne, ita admissos esse, ne tamen iis senatus daretur: morantibus deinde longius omnium spe, alios tres insuper legatos venisse, L. Scribonium et C. Calpurnium et L. Manlium tum demum ab cognato Scribonii tribuno plebis de redimendis captivis relatum esse, nec censuisse redimendos senatum, et novos legatos tres ad Hannibalem revertisse, decem veteres remansisse, quod per causam recognoscendi nomina captivorum ad Hannibalem ex itinere regressi religione sese exsolvissent de iis dedendis magna contentione actum in senatu esse, victosque paucis sententiis, qui dedendos censuerint: ceterum proximis censoribus adeo omnibus notis ignominiisque confectos esse, ut quidam eorum mortem sibi ipsi extemplo consciverint, ceteri non foro solum omni deinde vita, sed prope luce ac publico caruerint. Mirari magis adeo discrepare inter auctores, quam, quid veri sit, discernere queas. Quanto autem major ea clades superioribus cladibus fuerit, vel ea res indicio est, quod fides sociorum, quæ ad eum diem firma steterat, tum labare cœpit, nulla profecto alia de re, quam quod desperaverant de imperio. Defecere autem ad Poenos hi populi, Atellani, Calatini, Hirpini, Apulorum pars, Samnites præter Pentros, Bruttii omnes, Lucani: præter hos Uzentini et Græcorum omnis ferme ora, Tarentini, Metapontini, Crotonienses, Locrique, et Cisalpini omnes Galli. Nec tamen eæ clades defectionesque sociorum moverunt, ut pacis usquam mentio apud Romanos fieret, neque ante consulis Romam adventum, nec postquam is rediit, renovavitque memoriam acceptæ cladis. Quo in tempore ipso adeo magno animo civitas fuit, ut consuli ex tanta clade, cujus ipse causa maxima fuisset, redeunti et obviam itum frequenter ab omnibus ordinibus sit, et gratiæ actæ, quod de re publica non desperasset: qui si Carthaginiensuim ductor fuisset, nihil recusandum supplicii foret.