nuntiata in Sicilia militibus aliquot spicula, in Sardinia autem in muro circumeunti vigilias equiti scipionem, quem manu tenuerat, arsisse, et litora crebris ignibus fulsisse, et scuta duo sanguine sudasse, et 5 milites quosdam ictos fulminibus, et solis orbem minui visum, et Praeneste ardentes lapides caelo cecidisse, et Arpis parmas in caelo visas pugnantemque cum luna solem, et Capenae duas interdiu lunas ortas, et aquas Caeretes sanguine mixtas fluxisse, 10 fontemque ipsum Herculis cruentis manasse sparsum maculis, et in Antiati metentibus cruentas in corbem spicas cecidisse, et Faleriis caelum findi velut magno hiatu visum, quaque patuerit ingens lumen effulsisse, sortes sua sponte adtenuatas, unamque excidisse ita 15 scriptam "MAVORS TELVM SVVM CONCVTIT," et per idem tempus Romae signum Martis Appia via ac simulacra luporum sudasse, et Capuae speciem caeli ardentis fuisse lunaeque inter imbrem cadentis. Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita: capras 20 lanatas quibusdam factas, et gallinam in marem, gallum in feminam sese vertisse. His, sicut erant nuntiata, expositis, auctoribusque in curiam introductis, consul de religione patres consuluit. Decretum, ut ea prodigia partim majoribus hostiis, partim 25 lactentibus procurarentur, et uti supplicatio per triduum ad omnia pulvinaria haberetur; cetera, cum decemviri libros inspexissent, ut ita fierent, quem ad modum cordi esse divis e carminibus profarentur. Decemvirorum monitu decretum est, Jovi primum 30 donum fulmen aureum pondo quinquaginta fieret, Junoni Minervaeque ex argento dona darentur, et Junoni reginae in Aventino Junonique Sospitae Lanuvii majoribus hostiis sacrificaretur, matronaeque pecunia conlata, quantum conferre cuique commo35 dum esset, donum Junoni reginae in Aventinum ferrent, lectisterniumque fieret, et ut libertinae et ipsae, unde Feroniae donum daretur, pecuniam pro facultatibus suis conferrent. Haec ubi facta, decemviri Ardeae in foro majoribus hostiis sacrificarunt.

Pos

tremo Decembri jam mense ad aedem Saturni Romae immolatum est, lectisterniumque imperatum ([et] eum lectum senatores straverunt) et convivium publicum, ac per urbem Saturnalia diem ac noctem clamata, populusque eum diem festum habere ac servare in perpetuum jussus.

5

II. Dum consul placandis Romae dîs habendoque dilectu dat operam, Hannibal, profectus ex hibernis, quia jam Flaminium consulem Arretium pervenisse fama erat, cum aliud longius, ceterum 10 commodius ostenderetur iter, propiorem viam per paludem petit, qua fluvius Arnus per eos dies solito magis inundaverat. Hispanos et Afros (id omne veterani erat robur exercitus), admixtis ipsorum inpedimentis, necubi consistere coactis necessaria ad 15 usus deessent, primos ire jussit; sequi Gallos, ut id agminis medium esset; novissimos ire equites; Magonem inde cum expeditis Numidis cogere agmen, maxime Gallos, si taedio laboris longaeque viae, ut est mollis ad talia gens, dilaberentur aut subsisterent, 20 cohibentem. Primi, qua modo praeirent duces, per praealtas fluvi ac profundas voragines, hausti paene limo inmergentesque se, tamen signa sequebantur. Galli neque sustinere se neque prolapsi adsurgere ex voraginibus poterant, nec aut corpora animis aut 25 animos spe sustinebant, alii fessa aegre trahentes membra, alii, ubi semel victis taedio animis procubuissent, inter jumenta et ipsa jacentia passim morientes; maximeque omnium vigiliae conficiebant per quadriduum jam et tres noctes toleratae. Cum, 30 omnia obtinentibus aquis, nihil ubi in sicco fessa sternerent corpora inveniri posset, cumulatis in aqua sarcinis insuper incumbebant, aut jumentorum itinere toto prostratorum passim acervi tantum quod exstaret aqua quaerentibus ad quietem parvi tem- 35 poris necessarium cubile dabant. Ipse Hannibal, aeger oculis ex verna primum intemperie variante calores frigoraque, elephanto, qui unus superfuerat, quo altius ab aqua exstaret, vectus, vigiliis tamen et 10- Livy.

nocturno umore palustrique caelo gravante caput, et quia medendi nec locus nec tempus erat, altero oculo capitur.

III. Multis hominibus jumentisque foede amissis 5 cum tandem de paludibus emersisset, ubi primum in sicco potuit, castra locat, certumque per praemissos exploratores habuit, exercitum Romanum circa Arreti moenia esse. Consulis deinde consilia atque animum, et situm regionum, itineraque, et copias ad 10 commeatus expediendos, et cetera quae cognosse in rem erat, summa omnia cum cura inquirendo exequebatur. Regio erat in primis Italiae fertilis, Etrusci campi, qui Faesulas inter Arretiumque jacent, frumenti ac pecoris et omnium copia rerum opulenti; 15 consul ferox ab consulatu priore, et non modo legum aut patrum majestatis, sed ne deorum quidem satis metuens; hanc insitam ingenio ejus temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebus successu aluerat. Itaque satis apparebat nec deos nec ho20 mines consulentem ferociter omnia ac praepropere acturum; quoque pronior esset in vitia sua, agitare eum atque inritare Poenus parat, et laeva relicto hoste Faesulas petens, medio Etruriae agro praedatum profectus, quantam maximam vastitatem potest 25 caedibus incendiisque consuli procul ostendit.

Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero, postquam res sociorum ante oculos prope suos ferri agique vidit, suum id dedecus ratus, per mediam jam Italiam vagari Poenum, atque, 30 obsistente nullo, ad ipsa Romana moenia ire oppugnanda, ceteris omnibus in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus: 'collegam expectandum, ut, conjunctis exercitibus, communi animo consilioque rem gererent; interim equitatu auxiliisque levium 35 armorum ab effusa praedandi licentia hostem cohibendum iratus se ex consilio proripuit, signumque simul itineris pugnaeque cum proposuisset "immo Arreti ante moenia sedeamus," inquit, "hic enim patria et penates sunt. Hannibal emissus e manibus

perpopuletur Italiam, vastandoque et urendo omnia ad Romana moenia perveniat; nec ante nos hinc moverimus quam, sicut olim Camillum ab Veiis, C. Flaminium ab Arretio patres acciverint." Haec simul increpans, cum ocius signa convelli juberet et 5 ipse in ecum insiluisset, ecus repente conruit consulemque lapsum super caput effudit. Territis omnibus qui circa erant velut foedo omine incipiendae rei, insuper nuntiatur, signum, omni vi moliente signifero, convelli nequire. Conversus ad nuntium " num lit- 10 teras quoque" inquit "ab senatu adfers, quae me rem gerere vetent? Abi, nuntia, effodiant signum, si ad convellendum manus prae metu obtorpuerunt.' cedere inde agmen coepit, primoribus, super quam quod dissenserant ab consilio, territis etiam duplici 15 prodigio, milite in vulgus laeto ferocia ducis, cum spem magis ipsam quam causam spei intueretur.

In

IV. Hannibal quod agri est inter Cortonam urbem Trasumennumque lacum omni clade belli pervastat, quo magis iram hosti ad vindicandas 20 sociorum injurias acuat; et jam pervenerant ad loca nata insidiis, ubi maxime montes Cortonenses Trasumennus subit. Via tantum interest perangusta, velut ad id ipsum de industria relicto spatio; deinde paulo latior patescit campus; inde colles insurgunt. Ibi 25 castra in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consideret; Baliares ceteramque levem armaturam post montis circumducit; equites ad ipsas fauces saltus, tumulis apte tegentibus, locat, ut, ubi intrassent Romani, objecto equitatu clausa omnia 30 lacu ac montibus essent.

Flaminius cum pridie solis occasu ad lacum pervenisset, inexplorato postero die vixdum satis certa luce angustiis superatis, postquam in patentiorem campum pandi agmen coepit, id tantum hostium quod ex ad- 35 verso erat conspexit; ab tergo ac super caput decepere insidiae. Poenus ubi, id quod petierat, clausum lacu ac montibus et circumfusum suis copiis habuit hostem, signum omnibus dat simul invadendi. Qui

ubi qua cuique proximum fuit decucurrerunt, eo magis Romanis subita atque inprovisa res fuit, quod orta ex lacu nebula campo quam montibus densior sederat, agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa 5 inter se satis conspecta eoque magis pariter decucurrerant. Romanus, clamore prius undique orto quam satis cerneret, se circumventum esse sensit; et ante in frontem lateraque pugnari coeptum est, quam satis instrueretur acies aut expediri arma stringique gladii 10 possent.

V. Consul, perculsis omnibus, ipse satis, ut in re trepida, inpavidus, turbatos ordines, vertente se quoque ad dissonos clamores, instruit ut tempus locusque patitur; et, quacumque adire audirique potest, ad15 hortatur ac stare ac pugnare jubet: nec enim inde votis aut inploratione deum, sed vi ac virtute evadendum esse; per medias acies ferro viam fieri, et, quo timoris minus sit, eo minus ferme periculi esse.' Ceterum prae strepitu ac tumultu nec consilium nec 20 imperium accipi poterat, tantumque aberat ut sua signa atque ordines et locum noscerent, ut vix ad arma capienda aptandaque pugnae conpeteret animus, opprimerenturque quidam onerati magis his quam tecti. Et erat in tanta caligine major usus 25 aurium quam oculorum. Ad gemitus vulnerum ictusque corporum aut armorum et mixtos strepentium paventiumque clamores circumferebant ora oculosque. Alii fugientes pugnantium globo inlati haerebant; alios redeuntes in pugnam avertebat 30 fugientium agmen. Deinde, ubi in omnis partis nequiquam impetus capti, et ab lateribus montes ac lacus, a fronte et ab tergo hostium acies claudebat, apparuitque nullam nisi in dextera ferroque salutis spem esse, tum sibi quisque dux adhortatorque factus 35 ad rem gerendam, et nova de integro exorta pugna est, non illa ordinata per principes hastatosque ac triarios, nec ut pro signis antesignani, post signa alia pugnaret acies, nec ut in sua legione miles aut cohorte aut manipulo esset; fors conglobabat, et animus suus