Page images
PDF
EPUB
[blocks in formation]

tur. Jedenfalls zeigt das Fehlen des Subjekts, dafs der Vers bekannt war.

aer s. ventus 2.

26.

1) Augustin serm. 8 prooem. (Migne 38 col. 67) ne subtracto fundamento in aere aedificare videamur, Luftschlösser bauen. ibid. col. 30 ne subtracto fundamento rei gestae quasi in aere quacratis aedificare. Vgl. Arnob. adv. nat. 2, 62 spe... aeria blandiantur. S. auch W. Borchardt, die sprichw. Redensarten im deutschen Volksmund n. 655.

...

27.

Ov.

2) Plaut. Asin. 99 Iubeas me piscari in aere. trist. 1, 8, 3 caelum findetur aratro. Hierzu zahlreiche griechische Analogieen: Zenob. 1, 99 ανέμους γεωργεῖς πρὸς τοὺς πονοῦντας καὶ μηδενὸς μεταλαγχάνοντας. 1, 39 αἰθέρα νήνεμον ἐρέσσειν· ἐπὶ τῶν μάτην πονούντων. 3, 17 δικτύῳ ἄνεμον θηρᾷς. Ähnliche Redensarten aus modernen Sprachen bei Düringsf. II n. 664 (Er schifft im Winde, er balgt den Nebel u. a.). Vgl. Grimm, Kinder- u. Hausmärchen n. 159. 28.

3) Augustin de ag. Christ. 5, 5 (Migne 40 col. 294) ne putent stulti adversus aerem nos debere certare, wider die Winde streiten, Lufthiebe schlagen, d. h. gegen einen nicht vorhandenen Gegner kämpfen. Schon Senec. quaest. nat. 7, 14, 1 Solvere ista quid aliud est quam manum exercere et in ventum iactare bracchia? Claud. Mamert. 3, 16 p. 187, 19 Eng. in auras tela iacere et sine hoste pugnare und ähnlich Petron 83 dum sum ventis litigo. Vgl. Hieron. adv. Rufin. 1, 15 (col. 471 V) stultum est iuxta Apostolum (Corinth. 1, 9, 26) pugnis aerem verberare. Das Bild ist von den Übungen in der Fechtschule hergenommen und den Griechen entlehnt, welche oxiάuazɛiv genau ebenso brauchen: Plat. apol. p. 18 D. de leg. 8 p. 830 C. Lucian Hermot. 33 ἀφ ̓ ὧν ἂν οἱ διδάσκαλοι σκιαμαχῶσι πρὸς ἡμᾶς άлóvταs.*) Kratinos fr. 17 Kock.

aerumna s. Hercules 2.

aes. aeneus s. lupinus.

29.

1) Hor. carm. 1, 33, 10 cui placet imparis Formas atque animos sub iuga aenea Laevo mittere cum ioco. 3, 9, 18 diductosque iugo cogit acneo, zwingt sie im ehernen Joch. Valer. Flacc. 7, 595 cogitque trementes Sub iuga aena toros. Doch anscheinend nur dichterisch.

*) Auch bei Verg. Aen. 5, 446 Entellus vires in ventum effudit ist zwar die wörtliche Auffassung nicht abzulehnen, aber der Gedanke an die sprichwörtliche Redensart dürfte doch daneben vorgeschwebt haben. Dasselbe gilt von Catull 64, 111 Nequiquam vanis iactantem cornua ventis und seinem griechischen Vorbilde bei Cic. ad Att. 8, 5, 1 πολλὰ μάτην κεράεσσιν ἐς ἠέρα θυμήναντα. Vgl. noch Ov. metam. 7, 775 vanos exercet in aera morsus.

[blocks in formation]

2) Cic. ad famil. 15, 14, 1 ille in aere meo est, gehört [30. zu meinem Besitz, d. h. ist mir verpflichtet (Gegens. aes alienum). ibid. 13, 62 et mehercule semper sic in animo habui te in meo aere esse. Symmach. ep. 3, 43, 1 fortunae tuae gaudia in meo aere duco, für mich förderlich. 1, 37, 2. 8, 16. Apollin. Sid. ep. 5, 9, 1 in aere meo duco.

31.

[3) Tertull. adv. Valent. 12 Igitur ex aere collaticio, quod aiunt,... pulcherrimum sidus compingunt, sie borgen alle möglichen Vortrefflichkeiten, um Christus zu verherrlichen. Doch ist der Ausdruck blofs ein metaphorischer.]

Aesopus s. alienus 6. asinus 6.

aetas s. dies 1. tempus 2.
Aethiops s. Maurus.

32.

Zu Pers. 5, 116 Pelliculam veterem retines bemerkt der Scholiast: Tractum est ab Aethiope, qui non mutat pellem. Wir haben also eine Anspielung auf das griechische Aiviona ouńxels Zenob. 1, 46. Diog. 1, 45 u. a. Die Mohrenwäsche bei christlichen Schriftstellern (Hieron. adv. Ruf. 3, 23. adv. Pelag. 2, 26. ep. 69, 6. 97, 2. 108, 11. Greg. Magn. ep. 3, 67. Iren. 13, 25) geht zurück auf Jerem. 13, 23.

Aetna.

33.

1) Cic. de sen. 2, 4 ut onus se Aetna gravius dicant sustinere, (scil. senectutem), eine Bergeslast. Eurip. Herc. fur. 637 ἄχθος δὲ τὸ γῆρας αἰεὶ βαρύτερον Αἴτνας σκοπέλων ἐπὶ κρατὶ κεῖται. Crates bei Stob. floril. 98, 72 τὸ δὲ γῆρας βαρύ TEQOV Altvns. Das Alter ist eine schwere Last' (Düringsf. I n. 81). Dasselbe gilt von der Armut (s. paupertas). Ein weiterer Vergleich bei Plaut. Mil. glor. 1065 Aetna aeque non alta est. S. Com. inc. fr. 702 Kock.

34.

2) Hieron. ep. 54, 9 Non Aetnaei ignes tantis ardoribus aestuant. Salvian gub. dei 6, 16 ut Aetnam putes impudicarum fuisse flammarum. Boeth. consol. phil. 2, 5 v. 25 Sed

Aeserninus.

Cic. ad Qu. fratr. 3, 4, 2 Ad inimicitias res venisset: cum Aesernino Samnite Pacideianus comparatus viderer. de opt. gen. orat. 6, 17 A me autem gladiatorum par nobilissimum inducitur, Aechines tamquam Aeserninus, ut ait Lucilius (fr. 4, 11 M = 128 Baehr.): Aeserninu' fuit Flaccorum munere quidam Samnis, spurcus homo, vita illa dignu' locoque: Cum Pacidei ano componitur, optumus longe Post homines natos gladiator qui fuit unus (Non. p. 393, 25). Vgl. Cic. Tuscul. 2, 17, 41. 4, 21, 48. Orat. 48, 161. Quintil. 9, 11, 38. Luc. Müller bemerkt zu dem Luciliusfragment: nobilissimum illud par gladiatorum, quae erat popularitas Lucilii librorum, paene in proverbium videtur abisse. Allein, da Cicero der einzige ist, welcher die Stelle öfter citiert, so liegt jedenfalls nur eine gelehrte Anspielung vor.

[blocks in formation]

saevior ignibus Aetnae Ferreus amor ardet habendi. Ps. Ov. her. 15, 12 Me calor Aetnaco non minor igne tenet.

afannae s. apina.
Africa.

35.

1) Plin. nat. hist. 8, 16, 42 Ideo multiformes ibi animalium partus . . . unde etiam vulgare Graeciae dictum, semper aliquid novi Africam adferre. Vollständig bei Zenob. 2, 51 άɛì φέρει τι Λιβύη καινὸν κακόν*): ἐπὶ τῶν κακουργοτάτων καὶ ἀεὶ προσεξευρισκόντων νεώτερόν τι κακόν. Mit Bezug auf den Reichtum Afrikas an wilden und gefährlichen Tieren (Aristot. hist. an. 8, 28, 7. Diogen. 6, 11).

36.

2) Hor. carm. 1, 1, 10 Quidquid de Libycis verritur areis (vgl. 3, 16, 26). sat. 2, 3, 87 Frumenti quantum metit Africa. Senec. Thyest. 356 Non quicquid Libycis terit Fervens area messibus. epigr. 54, 8 (Baehr. P. L. M. 4 p. 78) Et quicquid Libyco secatur arvo. Stat. silv. 3, 3, 90 quod messibus Afris Verritur, aestiferi quicquid terit area Nili. Mart. 6, 86, 5 Possideat Libycas messes Hermumque Tagumque. Hieron. ep. 112, 22 et novis Africae frugibus Romana tecta locupletato. Wenn auch die angeführten Stellen zum Teil sich als Nachahmungen des Horaz verraten, so zeigen sie trotzdem, dafs der Getreidereichtum Afrikas seiner Zeit sprichwörtlich geworden war. Dies beweist auch das griechische Sprichwort εἴ τις ἐν Αἰγύπτῳ oitov iлayάyn (Append. prov. 2, 33).

37.

3) Catull 7, 3 quam magnus numerus Libyssae harenae. 61, 202 ille pulveris Africi Subducet numerum prius. Verg. georg. 2, 105 Quem qui scire velit, Libyci velit aequoris idem Dicere, quam multae zephyro turbentur harenae. Claudian (in Eutrop. I) 18, 32 J. Si pelagi fluctus, Libycae vidisses harenas, Eutropii memorabis avos. Wir sprechen vom märkischen Sande. S. harena.

Agathocles.

38.

Plaut. Pseud. 532 Virtute tu regi Agathocli antecesseris. Der Vergleich ist vielleicht sprichwörtlich. Vgl. Most. 775 f. ager s. alienus 1. filix. occare. rus.

39.

1) Plin. nat. hist. 18, 6, 36 Temerarium videtur unam vocem antiquorum posuisse et fortassis incredibile penitus aestumetur, nihil minus expedire quam agrum optime colere. Vgl. ibid. 38 Bene colere necessarium est, optume damnosum. Wir fassen diesen Grundsatz der alten Landwirte allgemeiner: 'Allzuviel ist ungesund.' 'Allzugut verdirbt's gar' (Körte n.117). Pred. Sal. 7,17.

*) Meist citieren auch die griechischen Schriftsteller die kürzere Form (ohne xaxóv): Aristot. hist. an. 8, 28, 7. de anim. gen. 2, 7. Athen. 14 p. 623 E.

[blocks in formation]

2) Columella 1, 3, 9 Poenos dixisse convenit imbecil- [40. liorem agrum quam agricolam esse debere; quoniam, cum sit colluctandum cum co, si fundus praevaleat, allidi dominum. S. rus.*)

agere s. labor 1.

41.

1) Colum. 11, 1, 26 Nam illud verum est M. Catonis oraculum: Nihil agendo homines male agere discunt. Das Wort dürfte geflügelt gewesen sein. Vgl. Cato dist. 1, 2 Nam diuturna quies vitiis alimenta ministrat. Soph. fr. 287 N. tíκτει γὰρ οὐδὲν ἐσθλὸν εἰκαία σχολή. Jes. Sir. 33, 29 Mülsiggang lehrt viel Böses.' 'Nichts thun, lehrt Übles thun' (Körte n. 5717). Müfsiggang ist aller Laster Anfang.' Otia dant vitia.

42.

2) Plaut. Cist. 4, 2, 36 Actam rem ago, quod periit, periit. Pseud. 261 Verba re nunc facis: stultus es, rem actam agis. Ter. Phorm. 419 Actum, aiunt, ne agas. Cic. ad Att. 9, 6, 6 Sed acta ne agamus, reliqua paremus. 9, 18, 3 Tu, malum, inquies, actum ne agas. (Vgl. 15, 20, 3 Sed acta missa (scil. faciamus); videamus, quae agenda sint). de amicit. 22, 85 praeposteris enim utimur amicitiis, et acta agimus, quod vetamur vetere proverbio. Liv. 28, 40, 3 Scio ... rem actam hodierno die agi et frustra habiturum orationem. Hieron. adv. Pelag. 1, 24 (p. 721 Vall.) nugaris, nec meministi illius proverbii: actum ne agas. Zur Erklärung s. Donat zu Ter. Phorm. 419 Acta res est, de qua sententia prolata est, zu Andr. 3, 1, 7 (465) Verba sunt desperationis, nam actum est**) dicitur in ea re, de qua iam lata sit sententia, und bes. zu Ad. 232, wo Donat ebenfalls liest actum agam und erklärt Proverbium i. e. nihil agam. Quod enim semel in iure iudicatum fuerit, rescindi et iterum agi non potest. Danach stammt also der Ausdruck von der Rechtspflege und bedeutet: Eine verhandelte, entschiedene Sache noch einmal verhandeln, Überflüssiges thun, leeres Stroh dreschen. Zu vergleichen ist noch Plaut. Mil. glor. 636 Quid opus est nota noscere?

43.

[3) Plaut. mil. glor. 215 age, si quid agis, mache Ernst mit deinem Vorsatze (volkstümliche Aufforderung zur Eile). Ebenso Plaut. Trin. 981. Stich. 715. Epid. 196. Pers. 659. Gleichbedeutend ist Capt. 930 Hoc agamus, zur Sache! 967 Hoc

*) Einen alten Erfahrungssatz scheint auch auszusprechen Pallad. de re rust. 1, 6, 6 In agro periclitantur interiora, nisi colan

tur extrema.

**) Nur uneigentlich zu den Sprichwörtern kann die der Volkssprache angehörige Formel actum est es ist aus' gerechnet werden (Plaut. Rud. 683 acta haec res est. 751. Ter. Eun. 1, 1, 9 u. a.). Cic. ep. ad Att. 5, 15, 1. 9, 12, 4. famil. 14, 3, 3. 14, 3, 4 transactum est. Eurip. Hippol. 778 лéлganται. S. Landgraf zu Cic. p. Rosc. Am. 52, 150.

[blocks in formation]

agamus. Hor. sat. 2, 3, 152 hoc age. S. Lorenz zu Plaut. Pseud. v. 149 und Mil. glor. 215. Die Phrase stammt aus dem Opferbrauche (Plut. Numa 14, 4. Cor. 25). Eine Satire Varros war überschrieben age modo. Tertull. adv. Marc. 4, 7 ut dici solet, ad quod venimus, hoc age. Ähnlich fac, si facis Mart. 1, 46, 1. Senec. de benef. 2, 5, 2. Theocr. id. 5, 78 Eĩa léy', εἴ ti heyɛis. Was du thun willst, das thue bald' (Joh. 13, 27). [agina.

44.

Tertull. adv. Hermog. 41 scilicet, qui inter bonum et malum suo arbitrio agitatus in neutram tamen partem pronus et praeceps mediae, quod aiunt, aginae aequilibrato impetu ferebatur, gleichmäfsig, ruhig wie der Wagebalken. Indes dürfte hier blofs eine metaphorische Wendung ohne weitere Verbreitung vorliegen.]

agna s. lupus 3.

45.

Mart. 5, 37, 2 Agna Galaesi mollior Phalantini. Iuven. 8, 15 Euganea quantumvis mollior agna, weich wie Wolle. Auson. epigr. 69 (64 Sch.), 5 sed mollior agna. Phidippides fr. 29, 2 Kock (Stob. for. 2, 10) ἔπεισιν ἀρνίου μαλακώτερος.

agnatus.

46.

Varro r. r. 1, 2, 8 mente est captus atque ad agnatos et gentiles est deducendus (citiert von Colum. 1, 3, 1), er ist verrückt und mufs unter Kuratel gestellt werden, 'er ist reif für das Tollhaus'. Hor. ep. 1, 1, 102 credis nec curatoris egere A praetore dati. sat. 2, 3, 217 interdicto huic omne adimat ius Praetor et ad sanos abeat tutella propinquos. S. die lex beim auct. ad Herenn. 1, 13, 23. Digest. 27, 10, 1. Plutarch bei Apost. 13, 51' οὐχ οὕτω τοῖς ὀρφανοῖς παισὶν, ὡς τοῖς ἀνοήτοις ἀνδράσιν ἐπιτρόπους χρὴ παρεῖναι.

agnus s. lupus 4.
agricola s. rus.

47.

Plin. nat. hist. 18, 6, 40 Inde illa reliqua ex oraculo: nequam agricolam esse, quisquis emeret, quod praestare ei fundus posset, malum patrem familias, quisquis interdiu faceret, quod noctu posset, nisi in tempestate caeli, peiorem, qui profestis diebus ageret, quod feriatis deberet, pessimum, qui sereno die sub tecto potius operaretur, quam in agro. ala s. vipera 1.

alapa.

48.

Petron 38 est tamen sub alapa ist offenbar sprichwörtlich, aber noch nicht erklärt. Meist versteht man nach Burman (sehr unwahrscheinlich): Man merkt ihm den Freigelassenen noch an (das Zeichen der Freilassung war ein Backenstreich). Sehr viel für sich hat Stowassers Vermutung: est tamen sub ala vipera, er ist eine Schlange an fremdem Busen, er beutet andere aus (et non vult sibi male heifst es gleich darauf). S. vipera 1.

« PreviousContinue »